از اصطلاح یونانی dialegein گرفته شده که از لحاظ معنوی به معنای گفتگو است .به نظر ارسطو به معنای استدلالی که هدفش اقناع طرف مخالف است برداشت میشد .اما اگر بخواهیم آن را به معنای روش سوال و جواب اطلاق کنیم ُباید آن را به سقراط نسبت دهیم .

    افلاطون دیالکتیک را به معنای علم به اصول و قوانین و مبادی نخستین دانست و آن را با علمی که از راه فرضیه و تجربه به دست می اید فرق گذاشت و آن را واضح ترین و یقینی ترین و بالاترین نوع علم شمرد . اما ارسطو قیاس جدلی میداندش که مبتنی بر ایمان طرف مخاطب و مسلمات مورد قبول اوست .

     اما این جدل استاد شاگردی بنا است تا کجا بینجامد ؟  بزرگترین واضع علم منطق پیرو بی چون و چرای   استاد خود آن بنیان گذار فلسفه ی آکادمیان شد و علوم را به سه بخش تقسیم کرد . نظری . عملی و مولد. هدف علم نظری را رسیدن به معرفت عینی دانست .و علم عملی را راهنمای عمل و رفتار و تنظیم کننده ی آن دانست  . هدف علم مولد راهنمایی و هدایت هنرها است . و در راس همه ی آنها تحلیل را قرار داد .همین جا بود که فلسفه ی او از فلسفه ی استادش جدا میشود درست آنجا که استاد همه چیز را هرمی و از بالا به پایین میبیند و و علم و ریاضیات بر فراز دیگر علوم چون باورها و انگاره ها قرار میدهد . شاگرد می آید و همه را کنار هم میچیند . و بهایی به هنر و فعالیت های ذهنی پس رانده شده می بخشد . شاید تنها جایی که استاد و شاگرد هر دو یک صدا شده اند همین جا باشد . "دیالکتیک سلطان همه ی علم ها است "

     هرچند در دوره ی این دو دیالکتیک را به قدرتی نیک حواله میدهند اما همیشه این سوال مطرح است که چگونه این شناخت ممکن میگردد ؟ 

    اکثر خرد گرایان چون دکارت دست آخر به اینجا میرسند که "‌بگذار ریاضیات الگوی ما در کاربرد عقل باشد "‌و این گونه علم ریاضیات را به جای آن قدرت نیک بی کم و کاست مینشانند و با آن فاعل آگاه همیشگی خود ذهن باوری را وارد فلسفه ی مدرن میکند

    اما هگل در تعریف دیالکتیک  با افلاطون هم عقیده تر بود تا با شاگرد او . او ذهن مطلق دکارت را میان تمام واقعیت های مفهوم مند قسمت کرد . منطق . فیزیک . زیست شناسی . از تاریخ و سیاست تا هنر . دین و فلسفه .و گفت هر مفهومی که در ابتدا به آن میاندیشیم محدودیت های خود را به ما مینمایاند و به نفی خود تحول پیدا میکند . در یک کلام تضاد .

   پاسخ این سوال  که این تضاد از کجا به وجود می آید از عهده ذهن تفسیر گر هگل بر نیامد . نیاز به فلسفه ای که که به واقعیت تبدیل شود  بیش از نیاز به فلسفه ای برای تعبیر و تفسیر جهان احساس میشد . این که واقعیت را جلویمان بگذاریم و ساعت ها روی آن فکر کنیم و تحلیل کنیم اغلب در تغییر جهان و تغییر در شعور و آگاهی انسان اثری نمیگذارد روندی که در صومعه ها ی دیروز و امروز همچنان ادامه دارد بی هیچ تکاملی!  پی ریزی چنین فلسفه ای از عهده ی کسی بر می آمد که بتواند انتزاعات را کنار بگذارد و رابطه ی همیشه در حال تغییر انسان . طبیعت . و ماده با یکدیگر را بسنجد و آنها را با واقعیت های تاریخی . اجتماعی و سیاسی و اقتصادی پیوند زند .

    این که چرا زیربنای دیالکتیک مارکس به اقتصاد  و اهمیت آن انجامید آشکارا به تحلیل قدرتمند هگل بازمیگردد از جامعه مدنی که :روابط اقتصادی جامعه مدنی "آوردگاهی است که در آن منافع افراد در تقابل با یکدیگر قرار میگیرند "‌

    برای هگل جامعه ی مدنی در امور اقتصادی اش جنگ همه با همه کشاکش مدام تمایلات خودپرستانه بود به سوی قطبی شدن روز افزون . ثروتمند شدن معدودی و فقر و فلاکت توده ها  .مارکس از همین جا دیالکتیک خود را بر این پایه بنا نهاد با این تفاوت که دیدگاه ایده آلیستی استاد خود را که غلبه ی محض را  در تفکر و رشد آگاهی فردی بنا نهاده بود رد کرد و این نوع غلبه را در مقابل جهان بیگانه و دشمن بی اثر خواند .

    در نهایت این بحث میتوان گفت . انچه در این سیر فلسفی دیده میشود به کندی بر جامعه ما حکمفرماست . آنجا که سه بنیان دیالکتیکی هیچ کدام به خوبی عمل نمی کنند و مجموع تز و آنتی تز و سنتز بیمار بنیان اقتصادی جامعه را فراهم آورند . دو رکن اصلی آگاهی و فعالیت هدفمند انسانی به هیچ کجا نمی انجامد . انسان از خود بیگانه روزهایش را به این میگذراند که پول را به پول بدل کند .

فریفتن خود به نام جامعه های مدنی از انواع مختلف یک مبارزه ی طبقاتی درست را نمیسازد . مهم دیالکتیک یک جامعه است . دیالکتیک خام و پراکنده گو تنها در جهت منافع است و بس!